Det er publikumsnedgang på norske tribunar og tv-sendt fotball slit med låge sjåartal. Mange meiner fotballen ikkje er attraktiv nok, men spørsmålet er om ikkje tv skyt både seg sjølv og «produktet» i foten.
Tekst Even Smith Wergeland
Illustrasjon Frode Lia
I 1985 gav den amerikanske medievitaren Neil Postman ut den mediekritiske boka Vi morer oss til døde, der han gjev tv-mediet skulda for å ha skapt ein fordummande mediekvardag, dominert av kjapp og lettvint underhaldning snarare enn seriøs meiningsutveksling. Vi morer oss til døde er definitivt hemma av ei litt gammalmodig kulturkritisk orientering som ikkje maktar – eller ynskjer – å forstå moderne populærkultur. Men ein rask titt på sendeplanen til dei fleste tv-kanalar anno 2013 syner at Postman absolutt var inne på noko. Han er ikkje berre kritisk til kjappe format, men også til eit aspekt som er blitt særleg representativt for tv-sendt fotball: fragmenteringa av sendeflata. Det som tidlegare var samanhengande tema og program blir splitta opp i mindre delar, og sendt over lengre tid. Dette gjer at alt får ein slags såpeoperastruktur. Produsenten forsøkjer å mjølke den kommersielle kua lengst mogleg ved å dra ut spaninga, utan eigentleg å seie så mykje meir. Resultatet blir eit svakare produkt.
No er det stadig slik at dei fleste tv-sendte fotballkampar blir presenterte i sin heilskap, men det er omtrent det einaste som minner om den gongen då Tippekampen var ein fast laurdagsinstitusjon på NRK. Dei av oss som enno minnest dette kan framleis reagere med sitring når me høyrer ein lyd som liknar på den klassiske plinge-lyden frå Tippekampen; eit pling som fortalde at det no hadde kome ei scoring i ein av dei andre kampane som gjekk føre seg på same tid som den kampen som blei vist. Eller me fekk oppdateringar frå England, der kampane gjerne gjekk parallelt med dei norske. På den måten var ikkje berre spaninga knytt til den norske seriefotballen, men også til tabellendringar i England: eit enormt drama som utspann seg i løpet av 90 minutt. Så kunne ein summere opp og sjå fram mot neste runde, ei veke fram i tid.
I dag er det ikkje slik, og det er mykje som er bra med det. Valfridomen, at ein som regel kan sjå sitt eige favorittlag spele, og det at ein faktisk kan få med seg mange kampar, frå mange land. Eit eldorado for fotballnerden, skulle ein tru. Men kva gjer det med sjåaropplevinga når serierunden er fordelt på 3-4 dagar, og gjerne også på ulike tidspunkt sjølv når kampane går på same dag? Dette er ei utfordring på mange nivå, som eg straks skal gjere greie for, og eg seier som Postman: tv-mediet er både årsak og verknad.
Tv-problemet
Norsk fotball har eit image-problem, hevda fotballsjefen i TV 2, Vegard Jansen Hagen, i eit NRK-intervju før årets seriestart. I same sak kjem det fram at sjåartal for tv og tilskodartal for Tippeliga-arenaane utgjer ein fallande graf som kan få sjølv den mest hardbarka børsspekulanten til å falle i gråt. Det blir snakka mykje om marknadspotensial og talet på kundar, men lite om effekten av det tv-aktørane driv med. Ingen av dei som uttalar seg i NRK-saka reflekterer rundt dette, ei heller om verknaden av at fotball heile tida blir omtalt som eit produkt. Sanninga er at norsk fotball knapt har eit image utanom det medieskapte. «The medium is the message», skreiv den amerikanske medievitarpioneren Marshall McLuhan i 1964. Med andre ord: om norsk fotball har eit image-problem, er media i høgaste grad medskuldige.
Det media har innført, i iveren etter å gjere norsk fotball om til eit pengegenererande produkt, er nettopp ei slik utporsjonering av kvalitet som Postman er kritisk til. Det kan fungere bra viss ein har høgdepunkt på rekkje og rad – kven vil vel ikkje sjå Champions League-kampar på jamleg basis? Men om det går for lang tid mellom kvar gong det dukkar opp vesentlege hendingar vil resultatet bli overflatisk og uengasjerande. Det nyttar ikkje å koke god suppe på skrinn kraft, særleg ikkje når den same krafta blir brukt til å lage suppe på mange ulike tidspunkt, men det er nettopp slik norsk fotball blir handsama. Når C More aukar prisane på tv-pakka som gjev tilgang til norsk fotball, med argumentasjon henta frå kvantitative målingar av oppslutning og betalingsevne hjå dei innbilte kundane, er det eit klart teikn på at dei ikkje har sett seg grundig nok inn i materien og den innverknaden deira eiga dosering har på interessa.
Men dei byrjar kanskje å innsjå effekten av opplegget sitt. 18. april publiserte ABC Nyheter ein dyster tv-statistikk for Tippeligaen, under overskrifta «C More vurderer gratis fotballsendinger». Det er ikkje ein menneskerett å sjå fotball gratis, men det er openbert stor avstand mellom kvaliteten på tilbodet og det folk ynskjer å betale. Ein fersk debatt på VG-nett, under overskrifta «Hva er drømmescenarioet for norsk fotball på TV?», avslørte i alle fall ei påfallande sterk misnøye med den noverande situasjonen.
Reelt og simulert drama
I artikkelen «TV Sport and Aesthetics» hevdar den danske medievitaren Preben Raunsbjerg at mykje av spaninga knytt til tv-overført sport handlar om augneblinken; kjensla av å sjå noko akkurat då det skjer. Overført på tv-fotball kan ein seie at dette dreiar seg om å simulere opplevinga av å vere på stadion. Ei live-sending imiterer tribuneopplevinga. Er produksjonen og den aktuelle kampen god nok, kan dette gje ei reell – men sjølvsagt uekte – kjensle av å vere til stades for den som sit framføre tv-en. Men, som Raunsbjerg også påpeiker, slike opplevingar blir mindre interessante når dei skjer i eit vakuum. Det sentrale er å få med seg den viktige hendinga i relasjon til andre viktige hendingar. Går det fint med favorittlaget er det vel og bra, men for mange sjåarar kan det vere like viktig at det går dårleg med konkurrentar og andre lag ein mislikar. Det same gjeld for dei som faktisk er på stadion. Kven kjenner ikkje bruset i kroppen av ei speakeroppdatering frå andre kampar som går parallelt?
At sportstilhengarar føler spaning på vegne av sitt eige lag ved å relatere prestasjonane til det rivalar og konkurrentar får til, er velkjend. Eit av dei beste døma i mediesamanheng er den enorme nedgangen som amerikanske TV-kanalar opplevde i OL-samanheng etter at Sovjetunionen blei oppløyst. Ein stor del av dei amerikanske TV-sjåarane var nemleg først og fremst opptekne av konkurransen mellom USA og Sovjet, som ei forlenging av den pågåande politiske maktkampen. Då dette spaningselementet forsvann, minska brått interessa. Norsk fotball har aldri hatt så sterke frontar, men det betyr ikkje at ein skal undervurdere effekten av eksisterande fiendebilete. Og det gjer ein no til dags, ved å auke avstanden mellom duellane.
For å kompensere for dette er mange fotballsendingar prega av ei påtakeleg jakt etter spaning, sjølv når det eigentleg ikkje er så spanande. I studio snakkar ein gjerne om kampen i kampen, duellen mellom toppscorarane og liknande konstellasjonar som skal peike ut potensiell dramatikk for sjåaren. Mange kommentatorar har som si fremste oppgåve å byggje oppunder det dramatiske ved kampen, til dømes ved å spekulere fram i tid («Er dette målet som skal sende Viking ut av cupen?») eller ved å ty til ekstrem stemmebruk. «Sports commentary is a crucial means by which television attempts to convey the dramatic form of expression is intrinsic within sport», skriv dei britiske medievitarane Raymond Boyle og Richard Haynes i boka Power Play. Dette kan vere svært verknadsfullt viss det er gjort på ein smart måte, men det kan også vere å piske ein daud hest. Få ting er meir uheldig enn eit tv-publikum som ikkje lever seg inn i det dramaet som produksjonen forsøker å skape.
Overdose
Eit anna viktig moment er mengde. Me har fått mykje meir fotball dei siste åra, men det går kanskje an å påstå at me sit igjen med mindre? «57 channels and nothin’ on», song Bruce Springsteen på albumet Human Touch frå 1992. «No overdriv du fælt, Bruce», tenkte eg den gongen, sjølv om norsk TV2 starta opp same året. I dag skjøner eg at Bruce var inne på noko. Fotballen er fordelt på talrike kanalar, tv-pakkar og distributørar. Det skal godt gjerast å få med alt, både økonomisk og tidsmessig. Pakkane som skal skreddarsy alt for deg – kunden – har som oftast prekære manglar. Eller dei har ganske enkelt for mykje av éin ting. Det hjelper ikkje at C More averterer med ti timar fotballstudio, når den aktuelle sendetida er kjenneteikna av lite innhald.
I tillegg kjem det faktum at ein alltid kan sjå fotball, i ein eller annan form. Då forsvinn eksklusiviteten, og ein sit igjen med ein nokså flyktig situasjon der fotballen blir redusert til eit bakteppe som går sin gang utan at ein nokon gong treng å syne full merksemd. Dette handlar til dels om prioritering. Den gongen då det primært var fotball éin gong i veka, var det lettare for mange å verna om akkurat den tida. I dag, når det alltid er ein fotballkamp, blir det vanskelegare å insistere på at ein absolutt må sjå akkurat denne kampen, akkurat no. Det kjem alltid ein ny kamp, og fotballen tapar mot andre omsyn. Tv-oppsettet er stadig i flyt, noko som også gjer det meir utfordrande for kamparrangørane på dei respektive stadionane (jamfør forretningskabalen som aldri gjekk opp på Telenor Arena). Alt tydar på at både tv-sjåarar og tribuneslitarar stadig er vanedyr, og norsk fotballformidling slit med å finna balansen mellom vane og fleksibilitet. Eg vil derfor våga meg på følgjande påstand: aldri har det vore så mykje fotball tilgjengeleg, men aldri har det betydd mindre for oss, relativt sett.
Death by Twitter?
Éin ting er mengde, ein annan ting er fokus. Eller meir presist: mangel på dette. Eg er sjølv ein av dei som følgjer med og stundom kommenterer på Twitter medan ein kamp – eller kanskje til og med fleire – surrar i bakgrunnen. Kva slags oppleving er dette? På den eine sida er det fantastisk å kunne lese dei umiddelbare reaksjonane til fans og ekspertar, og sjølv ta del i vidareformidlinga av desse. På den andre sida er det bortimot umogleg å både lese om dei viktige hendingane i ein kamp og å faktisk få dei med seg. Det som er viktig på Twitter er ikkje å vere vitne til scoringar, utvisingar etc., men å vere kjapp til å delta i oppdateringa og i diskusjonar etterpå. I dag seier me ikkje berre «Såg du straffesituasjonen i Arsenal-kampen i helga, eller?», men like gjerne «Såg du tweeten til Tjærnås om straffesituasjonen i Arsenal-kampen i helga, eller?».
Dette er ein kommunikasjonsstraum som fordeler seg på mange nivå, ofte med mykje kunnskap, men som samstundes stykkar opp den personlege opplevinga av ein aktuell kamp. Sjølv om Twitter gjev ei reell kjensle av å vere til stades – i tida, i debatten, i den offentlege samtalen – sparkar formatet på sett og vis beina under det ein gjev seg ut for å vere til stades i, nemleg live-fotballen. Dette medfører, vil eg påstå, eit paradoks: det inviterer til eit stort engasjement rundt det som skjer, samstundes som avstanden til det blir større.
Fotball-porno i sakte kino
«Vi må ikke snakke ned produktet», uttalte Per Joar Hansen då han blei intervjua i Josimar 01/2013. Og han har heilt rett: norsk fotball blir neppe betre av ei kontinuerleg gnåling om kor dårleg alt er, og stadige påminningar om skrinne tribunar og dalande sjåartal. Men ein bør likevel sjå nærare på korleis norsk fotball blir presentert reint audiovisuelt, på tv, fordi synspunkt om fotballkvalitet i stor grad heng saman med tv-kvalitet i våre dagar.
Eit vesentleg poeng i denne samanhengen er at ein del norsk fotball faktisk ser verre ut på tv enn i verkelegheita, fordi nokre av dei tinga som ser dårlege ut på tv faktisk kan vere positive når ein er på stadion. Ein sliten tribune, små forhold, lurvete bane etc. blir stakkarsleg på tv, men kan opplevast som heimekjært, koseleg og nært for dei på stadion. Frå internasjonal fotball er me vane med å sjå fantastiske stadionar, storslåtte TV-produksjonar med 30 kamera i sving, gjerne med eit kamera svevande over grasmatta; det er ikkje ein vinkel som er usynleg, ikkje ein detalj som unngår merksemda. Kameravinklane er perfekt tilpassa det aktuelle anlegget, og tempoet i klipping og kamerapanorering gjer at den internasjonale fotballen alltid ser enormt rask ut. Ikkje rart me klagar over lågt tempo i Tippeligaen. Internasjonale fotballsendingar er ofte stinne av estetiserande verkemiddel, til dømes Lionel Messi som dansar gjennom eit forsvar i super slow motion. Det er ikkje rettferdig å samanlikne den jamne Tippeliga-spelaren med det vesle argentinske geniet, men kontrasten blir i alle fall ikkje mindre når du samanliknar på tv.
Her passar det med ei kort påminning om kor mykje som har skjedd innan tv-sendt fotball dei siste 10-15 åra. Medan me i dag kan sjå Messi og andre storspelarar i HD-kvalitet på storskjerm eller projektor heime i stova, var det andre tider då Diego Maradona herja som verst for Argentina og Napoli på 1980-talet. Den gongen var det ikkje flust med reprisar og kameravinklar, og ein fekk gjerne berre sjå det aktuelle målet eit par gonger. Mange stader var ikkje TV-teknologien meir utvikla enn at mange sjåarar hadde dårleg signal, med alt det medførte av grovkorna bilete. Reprisane var endå meir grovkorna, og ein fekk som regel berre sjå viktige kampsituasjonar frå éin vinkel. I dag fangar kamera opp alt, og dei beste produksjonane veit å utnytta dette til å skapa fantastiske audiovisuelle uttrykk. Scoringar og andre sentrale situasjonar blir gjerne klippa inn mange gonger ved stopp i spelet. Dette betyr at kvar minste hending kan avslørast, noko som sjølvsagt spissar merksemda til sjåaren når dramatiske situasjonar oppstår. Kan neste vinkel få fram det som eigentleg hende?
Samstundes går det an å seie at spekulasjon rundt uavklarte situasjonar var ein viktig spaningsfaktor som no er borte. Det er på ein måte fint at me slepp å diskutera kor vidt ballen var inne eller ikkje – jamfør den stadig pågåande debatten om VM-finalen i 1966 – men kanskje er denne perfeksjonen nok eit element som gjer oss sjåarar meir blaserte og likegyldige? Me får jo alle svara servert på eit fat. Før i tida måtte ein i større grad følgje med kvart sekund, i frykt for å gå glipp av noko. I dag, sjølv når internett sviktar under streaminga eller ein er travelt oppteken med å lire av seg vittigheiter på twitter, er det alltid ein måte å finne igjen det tapte. Det er ei kjensgjerning at den nye tv-teknologien har endra fotballen, og me er for tida inne i ein fase der me ikkje heilt anar rekkevidda av desse endringane.
Det som er sikkert, er at norsk tv-produksjon ikkje heilt matchar det beste i bransjen. I mangel av eit kompetitivt produksjonsapparat, prøver norske produsentar seg med ulike former for fiksfakseri for å underhalde sjåaren. Den tradisjonelle kampoppsummeringa, då ein gjerne fekk sjå korleis scoringar og viktige situasjonar bygde seg opp over mange trekk, er ofte skifta ut med reine kavalkadar i sakte kino, med musikk til. Dette er eit rimeleg billig triks som ein kvar tenåring med Youtube-konto får til, jamfør den store mengda Messi- og Ronaldokavalkadar med dårleg eurotrance. Kva gjer dette med tv-opplevinga? Jo, det minskar andelen kompetent fotballprat. Og når ekspertise forsvinn til fordel for fotball-porno med smaklaus musikk, går det på tilliten laus. Når sjølv ei mislukka takling blir framstilt som eit drama i tre akter, med dertil høyrande orkestral pondus, blir kontrasten til verkelegheita rimeleg stor.
Med fare for å framstå som ein konservativ nisse, vil eg argumentere for at det sannsynlegvis vil vere mykje å tene for tv-aktørane på å ta nokre skritt tilbake og studere dei grepa som fungerte før. Dei noverande tv-avtalane og oppsplittinga som følgjer gjev ein kortsiktig økonomisk rus, med dertil høyrande bakrus. Kanskje må ein gje opp draumen om norsk fotball som pengemaskin, og i staden finna løysingar der både media og klubbane kjem betre ut enn det tilfellet er i dag. For er det éin ting «produktet» har til felles med produsenten, så er det nettopp at både opp- og nedturar i begge leirar heng nøye saman; kanskje meir nøye enn mange er viljuge til å innsjå.
Kjelder
Preben Raunsbjerg, «TV Sport and Aesthetics – the Mediated Event», Gunnhild Agger & Jens F. Jensen, The Aesthetics of Television, Aalborg: Aalborg University Press, 2001, s. 193-228.
Raymond Boyle & Richard Haynes, Power Play: Sport, the Media & Popular Culture, Harlow, Essex: Pearson Education, 2000.
Oddvin Aune, «Skrantende eliteserie blir dyrere», nrk.no, 8. mars 2013 (http://www.nrk.no/kultur-og-underholdning/1.10938222).
Geir Råve/NTB, «C More vurderer gratis fotballsendinger», abcnyheter.no, 18. april 2013
(http://www.abcnyheter.no/nyheter/sport/2013/04/18/c-more-vurderer-gratis-eliteseriehelg).
«Hva er drømmescenarioet for norsk fotball på TV?», VG Nett Debatt, 20. April 2013 (http://vgd.no/sport/fotball-norsk/tema/1760927/tittel/hva-er-droemmescenariet-for-norsk-fotball-paa-tv)
